تاریخ پرفراز و نشیب آذربایجان نقش تاثیرگذاری در عرصه های سیاسی، اقتصادی، تجاری و فرهنگی ایران داشته که همواره این خطه را به منطقه تحول خواهی، تجدد طلبی و هویت طلبی اسلامی تبدیل کرده است که در این میان قیام ۲۹ بهمن باعث شد تا در دوران خفقان پهلوی مسیر مبارزات انقلابی مردم ایران به رهبری علما تغییر یافته و سرعت بخش پیروزی نهایی این انقلاب شود.
نپذیرفتن یوغ استبداد و استعمار از جمله ویژگی های بارز دلیرمردان و شیرزنان تبریزی است که در جریان روز ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ با هدایت نهاد مرجعیت و روحانیت باعث قیام علیه رژیم شاه در برهه ای از زمان شد که این رژیم آشوب های جسته و گریخته و تظاهرات پراکنده در کشور را بسیار ناچیز می دانست و چندان اعتنایی به آن نمی کرد و هرگز تصور چنین حرکتی از سوی مردم آذربایجان را نداشت.
این قیام باعث شیوع سنت «چهلم‌ها» در کشور ایران شد و قیام مردمی را از شهری به شهر دیگر سرایت داد و به ترتیب یزدی‌ها، شیرازی‌ها، جهرمی‌ها، کازرونی‌ها و نهایتا همه ایران به پا خاستند و در آخر منجر به پیروزی انقلاب اسلامی ایران شد.
تاریخ معاصر آذربایجان در کمتر از یک قرن ۲ نقش عمده در تحولات ایران ایفا کرد؛ قیام مردم تبریز در دوره مشروطه و استبداد صغیر و شکست محمدعلی شاه و قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ علیه محمدرضا شاه که هر ۲ تاثیر شگرفی در روند تاریخ معاصر ایران به جا گذاشت و به واقع تاریخ سیاسی ایران را تغییر داد.
بدون تردید قیام تاریخی ۲۹ بهمن تبریز ماهیتی دینی مذهبی داشت، زیرا خاستگاه آن مسجد بود و دیدگاهش را از مراجع و علما وام گرفته بود.
در اطلاعیه ای که روحانیان تبریز برای چهلم شهدای قم نوشتند آمده بود که از ساعت ۱۰ صبح تا ۱۲ مجلس یادبود برگزار خواهد بود، اما مردم زودتر از این ساعت به طرف مسجد قزللی (حاج میرزا یوسف) حرکت کردند، آنهایی که به مقابل مسجد رسیدند با درهای بسته آن مواجه شدند و همان جا اجتماع کردند.
در بخشی از گزارش هیأت ویژه رسیدگی به حادثه ۲۹ بهمن تبریز که با سرپرستی ارتشبد شفقت تهیه شد، آمده است : طبق تحقیقاتی که به عمل آمد مسؤول باز نکردن درب مسجد سرایدار آن بوده که نتوانسته است به موقع خود را به مسجد برساند و شایعات اینکه درب مسجد توسط مأمورین شهربانی بسته بوده است ... به ثبوت نرسید. اما این گزارش که کامل ترین مطلب تهیه شده توسط رژیم شاه درباره حادثه تبریز است، همه حقیقت را در خود منعکس نکرده است.
حاضران در آن محل می گویند: زمانی که خواستیم داخل (مسجد) شویم نگذاشتند. عده ای از پلیس ها بودند و نمی گذاشتند. می گفتند نمی شود داخل شوید. ممنوع است. هرچی صحبت کردیم گفتیم برنامه داریم، چهلم است، راه مان ندادند.
ساعت ۹ صبح بود که جمعیت زیاد شد. جلو مسجد پر شد. چند نفر مأمور مسلح که از پاسگاه آمده بودند و خود (سرگرد) حق شناس هم بود، سعی می کردند مردم را پراکنده کنند. حق شناس می گفت چرا اینجا جمع شده اید و مردم جواب می دادند که امروز در این مسجد مراسم است. او هم می گفت امروز در این مسجد هیچ خبری نیست.
مشهدی محمد عرفان خادم مسجد قزللی دستور داشت که به موقع در مسجد را باز کند؛ آیت الله قاضی طباطبایی او را در جریان این مراسم گذاشته بود، اما او نیز که حوالی ساعت ۹ به مقابل مسجد رسید با اجتماع مردم و ممانعت نیروهای کلانتری بازار برای باز کردن مسجد مواجه شد.
علت اصلی آغاز درگیری و حرکت مردم تبریز بسته بودن در مسجد و توهین رئیس کلانتری بازار به ساحت خانه خدا بود.
نقش مهم دانشگاه تبریز
۲۹ بهمن تبریز مصادف با روز شنبه همزمان با برگزاری امتحانات دانشگاه بود اما با توجه به اهتمام بیشتر دانشجویان مسلمان به برپایی مراسم چهلم شهدای قم ، گروهی از دانشجویان به شهر حرکت کردند و تبریز به حالت نیمه تعطیل درآمد و مغازه ها بسته بودند.
دانشگاه تبریز بر اساس اسناد مهم تاریخی، نقشی پررنگ و تعیین کننده در قیام تاریخی ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز داشت و در آن روز سرنوشت‌ساز، دانشجویان در صف اول مبارزه بودند و با برنامه‌ریزی و سازماندهی اعتراضات، به گسترش قیام کمک کردند.
صبح ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ دانشگاه تبریز به کانون هماهنگی و پخش پیامهای انقلابی تبدیل شده بود؛ دانشجویان با اعتصابات و تظاهرات خود، روح مقاومت را در قلب مردم تبریز و ایران زنده نگه داشتند.
این نقش برجسته، قیام ۲۹ بهمن را به یکی از نقاط عطف انقلاب اسلامی ایران تبدیل کرد. در همان روز، "محمد تجلا" و "محمدباقر رنجبر آذرفام"، ۲ دانشجوی شجاع دانشگاه تبریز، در مقابل مسجد قزللی و به همراه دیگر شهدای قیام برای آرمان‌هایشان جانفشانی کردند و به نمادهای ایثار و مقاومت در تاریخ انقلاب بدل شدند. محمد تجلا، دانشجوی سال سوم مهندسی نخستین شهید این قیام بود و محمدباقر رنجبر آذرفام نیز دانشجوی سال چهارم فلسفه دانشگاه تبریز بود.
دانشگاه تبریز نه تنها به عنوان محلی برای پیشرفت علم و فناوری شناخته می‌شود، بلکه در شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی نیز نقشی کلیدی ایفا کرد. دانشجویان، استادان و کارکنان این دانشگاه با مقاومت در برابر استبداد و بی‌عدالتی رژیم پهلوی، یکی از مراکز اصلی حرکت‌های انقلابی بوده‌اند و تاریخ انقلاب را با خون شهدای خود رقم زده‌اند.
نمونه‌ای دیگر از این شجاعت دانشگاهیان تبریز، شهادت سه دانشجوی دانشگاه در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۵۷ بود که در جریان اعتراضات علیه رژیم ستمشاهی محمد غلامی، داود میرزایی و محمد عینی به شهادت رسیدند.
شمار کسانی که تا ظهر ۲۹ بهمن به شهادت رسیدند ۶ تن بود و غیر از ۶ شهید روز ۲۹ بهمن تعداد هشت تن از مجروحان نیز طی چند روز بعد از این حادثه به شهادت رسیدند.
مشخصات شناسنامه ای شهیدان قیام تبریز چنین است:
۱ . پرویز احسن زاده کلجاهی، ۲۷، متولد تهران، متأهل، دکورساز، مدفون در قبرستان وزیرآباد تبریز.
۲ . بهمن اره چی، ۱۸ ساله، متولد تبریز، کارگر ابزار فروشی.
۳ . محمد تجلا، ۲۲ ساله، متولد اردبیل، دانشجوی سال سوم رشته مهندسی.
۴ . محرم جبرائیلی، ۳۰ ساله، متولد اهر، متأهل، کارگر کبریت سازی، مدفون در قبرستان شتربان.
۵ . سید حسن جدیدی گلابی ، ۲۲ ساله، متولد تبریز، کارگر مسافرخانه.
۶ . جعفر درگاهی، ۶۵ ساله، متولد کندرود، متأهل، کشاورز، مدفون در روستای کندرود.
۷ . محمدباقر رنجبر آذرفام، ۲۲ ساله، متولد تبریز، دانشجوی سال چهارم فلسفه، مدفون در قبرستان حجتی.
۸ . قربانعلی شاکری، ۱۹ ساله، متولد تبریز، کارگر قالی بافی، مدفون در قبرستان قم تپه.
۹ . سعید صالح الوندی، ۳۸ ساله، متولد تبریز، متأهل، معمار.
۱۰ . اصغر علی زاده شیخ احمدلو، ۱۷ ساله، متولد تبریز، قالی باف، مدفون در قبرستان طوبی.
۱۱ . ضربعلی فتحی، ۱۸ ساله، متولد ورزقان، قالی باف، مدفون در قبرستان حسینی.
۱۲ . بالا آقا کشاورزی قازانجانی، ۴۸ ساله، متولد هشترود، کارگر.
۱۳ . حبیب نقی نژاد، ۱۵ ساله، متولد تبریز، دانش آموز، مدفون در قبرستان قم تپه.
۱۴ . غلامعلی نجفیان پور، ۲۳ ساله، متولد اهر، قالی باف.
موضع گیری امام خمینی پس از ۲۹ بهمن
امام‌خمینی پس از آگاهی از فاجعه و در پی حوادث خونین و تظاهرات مردم تبریز به پیشگامی دانشگاه تبریز علیه رژیم پهلوی، روز هشتم اسفند ماه همان سال طی پیامی ضمن درود بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان، که در برابر رژیم پهلوی قیام کردند، درباره توطئه حکومت در سرپوش‌گذاشتن بر این کشتار، هشدار دادند و رفت و آمد نیروهای رژیم را با هدف پاکسازی چهره محمدرضا پهلوی و وانمودکردن بی‌خبری او از این کشتار دانستند.
ایشان پیروزی نهایی در برابر استبداد، انتقام از «ضحاک زمان» و به اهتزاز درآمدن پرچم اسلام به دست روحانیان را به مردم ایران نوید دادند.
امام خمینی در پیامی دیگر به مناسبت چهلم شهدای ۲۹ بهمن تبریز، تنها راه پیروزی را وحدت زیر پرچم توحید، اسلام و قرآن دانستند و با توصیه به طرد عناصر غیر اسلامی، بر اسلامی بودن قیام تبریز مانند نهضت دیگر شهرهای ایران، صحه گذاشتند.
ایشان با اشاره به تلاش رژیم در نسبت دادن این قیام به مکتب‌های انحرافی، بر بی‌اعتباری این مکتب‌ها نزد ملت ایران تاکید کرده و لزوم پیوستن همه گروه‌های سیاسی و روشنفکران به جبهه روحانی، کارگر و توده ملت و معرفی صریح حرکت خود به عنوان حرکت اسلامی را یادآور شدند.
امام خمینی معتقد بودند جنایت تبریز که نشانه وحشت‌زدگیِ پهلوی و خروجش از اعتدال است، ملت ایران را در آستانه انفجار قرار داده و به خواست خدا، منجر به قطع دست بیگانگان و محو دودمان پهلوی برای همیشه خواهد شد.
پس از این قیام، جایگاه راهبردی شهر تبریز، ارتباطات گسترده اهالی آن با دیگر کشورها و طیف متنوع معترضان ۲۹ بهمن، توجه رسانه‌های بین‌المللی را به عمق و گسترۀ نهضت اسلامی با رهبری امام‌خمینی جلب کرد و در حقیقت این قیام کمر ژیم پهلوی را شکست.
